Bij de formatie die uiteindelijk leidde tot het vierde kabinet-Rutte besloten PvdA en GroenLinks niet zonder elkaar te willen regeren. Dat bracht Rutte en Hoekstra tot hun beroemd geworden duiding van deze partijen als ‘linkse wolk’ die zij niet in zijn geheel in een kabinet wilden hebben. Exit PvdA, exit GroenLinks, doorstart oude coalitie.
In de Eerste Kamer gaan GroenLinks en PvdA één fractie vormen, in de provincies zijn het overal (behalve in Zeeland) nog twee aparte fracties. Tegelijkertijd hebben deze partijen wel vaak aangegeven alleen samen in een coalitie plaats te willen nemen. De effecten daarvan beginnen nu zichtbaar te worden. Hoe stevig houden PvdA en GroenLinks elkaar vast? Lopen zij het risico dat hen hetzelfde overkomt als Ploumen en Klaver, namelijk dat andere partijen zeggen: willen jullie alleen samen, dan maar allebei niet. Met name voor de PvdA is dit interessant, want die partij was in de afgelopen periode in alle provincies onderdeel van de coalitie.
Zeeland wordt nu bestuurd door CDA, SGP, VVD en PvdA. In het advies van de verkenner gaan drie van die vier partijen door en neemt BBB als het ware de plek van de PvdA in. Niet verrassend dat de PvdA/GL-combi daarover ontstemd was. Iets vergelijkbaars zien we in Flevoland, waar GroenLinks en PvdA beiden in de coalitie zitten (met VVD, CDA, CU en D66), maar het advies van de verkenner helemaal over (radicaal)rechts gaat: BBB, VVD, CU, PVV, SGP en eventueel JA21 – die laatste is overigens niet voor een vervolg uitgenodigd. Als één van de redenen voor deze variant voeren de verkenners aan dat PvdA en GroenLinks niet zonder elkaar willen deelnemen.
Ook in Utrecht willen PvdA en GroenLinks alleen samen meedoen, wat mede geleid heeft tot de situatie dat ook BBB en VVD een soort koppeltje hebben gevormd. Deze vier partijen moesten het volgens de verkenner samen gaan proberen, maar na het Statendebat zijn de koppels voorlopig even uit elkaar en gaan BBB en GroenLinks met een reeks partijen uit het midden verder praten. Het advies van de Noord-Hollandse verkenner komt overeen met dat van Utrecht, met als verschil dat deze vier partijen in Noord-Holland samen al een meerderheid hebben. Het lijkt erop dat de PvdA wat enthousiaster is om door te praten dan GroenLinks. In Zuid-Holland stelde de verkenner voor dat BBB, VVD, PvdA, CDA en GroenLinks het gesprek aangaan met als alternatief JA21, PVV en SGP in plaats van PvdA en GroenLinks, maar daar is men er onderling nog niet uit hoe verder. In elk geval willen PvdA en GroenLinks alleen samen aan tafel.
In Limburg bestuurt momenteel een extraparlementair college, waarin wel gedeputeerden van zowel PvdA als GroenLinks zitten. Daar wordt geadviseerd om een ‘gewone’ coalitie te gaan vormen, met wel weer de PvdA erbij, maar dan met de SP in plaats van GroenLinks en ook D66 valt buiten de boot. De andere beoogde coalitiepartijen zijn BBB, VVD en CDA. Friesland kent nu nog een coalitie van CDA, PvdA, VVD en FNP; in het advies vallen de laatste twee partijen af en mag BBB het met PvdA, CDA en ChristenUnie gaan proberen. In beide provincies klonk enige kritiek van GroenLinks op deze keuze van de PvdA. Tot slot Gelderland: daar stelt de verkenner een ‘motorblok’ van BBB, CDA en VVD voor, dat gesprekken gaat voeren met SGP, ChristenUnie, JA21 en PvdA. Op verzoek van de PvdA wordt GroenLinks aan dat rijtje toegevoegd.
In de andere provincies zijn de verkenners nog bezig en moeten de adviezen nog volgen. Wat in het totale plaatje opvalt is dat de PvdA haar positie in de provinciebesturen behoorlijk lijkt te consolideren – en daarvoor de combinatie met GroenLinks niet echt nodig lijkt te hebben. In Zeeland en Flevoland valt de PvdA vermoedelijk buiten de boot, omdat zij alleen samen met GroenLinks mee wil doen, maar in Limburg, Friesland en mogelijk Gelderland is de gehechtheid aan GroenLinks niet zo groot dat het per se samen moet. Andersom heeft GroenLinks nog niet voor het dilemma gestaan dat het gevraagd is om mee te doen zonder de PvdA. Kijkend naar de uitslagen en zetelverhoudingen in de andere provincies, kan ik me ook niet snel een situatie voorstellen waar dat aan de orde gaat zijn.
Voorzichtige, voorlopige conclusie is wat mij betreft dat de linkse wolk nog niet heeft gebracht wat ervan werd verwacht. Dat is eerst en vooral het resultaat van de enorme winst van BBB en daarnaast van de teleurstellende verkiezingsuitslag voor PvdA en GroenLinks. In de provincies zorgt dat ervoor dat BBB de inhoudelijke verschillen met GroenLinks kan benadrukken en de PvdA als redelijk alternatief kan neerzetten, waarmee de PvdA uit de linkse wolk wordt getrokken om toch mee te besturen. In de Eerste Kamer is de gezamenlijke fractie een factor van betekenis, maar niet veel groter dan de som van de huidige fracties en heeft het kabinet ook andere opties om tot meerderheden te komen.
Eerlijk gezegd ben ik nog wel wat aan het bijkomen van de uitslag van afgelopen woensdag. Maar de verbazing maakt geleidelijk aan plaats voor politieke/wetenschappelijke nieuwsgierigheid: hoe gaat nieuwkomer BBB de coalitievorming de komende weken aanpakken? In elk geval valt op dat de verkenners van heel verschillende partijen komen, van PvdA tot en met SGP (niet BBB) en dat er de nodige burgemeesters bij zitten. Wat bij mij altijd toch weer de vraag oproept wat een gemeenteraad ervan vindt wanneer zijn burgemeester hiervoor blijkbaar tijd over heeft. Deze mensen gaan aan de slag:
Dit schreef de Raad van State in zijn periodieke beschouwing over de Spelregels voor interbestuurlijke verhoudingen. We hebben het over november 2006, ongeveer twee jaar nadat regering, IPO en VNG Code Interbestuurlijke Verhoudingen hadden vastgesteld. Die interbestuurlijke spanningen zijn in 2022 nog herkenbaar zijn, inclusief de strijd en onduidelijkheid over middelen en bevoegdheden. Denk aan de rol die de provincies hebben om het stikstofbeleid en de concrete afspraken met boeren en bedrijven vorm te geven, of de rol die de provincies al dan niet hebben in het asielvraagstuk en de huisvesting van statushouders. De OESO heeft dat ooit gevat in de metafoor van de zandloper, waarbij de provincie het smalle middenstuk is. Van bovenaf wordt er geduwd door de Rijksoverheid, van onderaf wordt er geduwd door de gemeenten (en die bovendien steeds vaker in allerlei samenwerkingsverbanden).
De provincies hebben een open huishouding, waarmee als vanzelf ook verschillen tussen provincies ontstaan in de taken die zij op zich nemen. Sommige provincies worden daarbij nog geholpen door een florissante financiële positie. Het is zowel ondoenlijk als onwenselijk om strikt vast te leggen welke taak op welk niveau thuishoort en daarmee dus een afgebakend takenpakket voor provincies vast te stellen. Beleidsmantra’s als “je gaat erover of niet” en “centraal wat moet, decentraal wat kan” zijn gelukkig steeds minder te horen zijn. De nieuwe logica is samen te vatten als: de bestuurlijke constructie sluit aan op de maatschappelijke opgave. In theorie en vaak ook in praktijk heeft bijna elke taak zijn eigen schaal en dus is flexibiliteit en wendbaarheid gewenst. De tussenlagen zijn daarmee niet het probleem, maar een oplossing om zo goed mogelijk de complexiteit van het vraagstuk te lijf te gaan. Let wel: dit is vooral een bestuurlijke oplossing, want die brengt op zijn beurt allerlei problemen van verantwoording en legitimiteit met zich mee.
In dit verhaal heeft de provincie nog niet een logische eigen plek gevonden. Als we het uitgangspunt “de opgave centraal” serieus nemen, dan zal het maar weinig voorkomen dat die opgave zich keurig houdt aan de provinciegrenzen. Dit wordt nog verergerd door het politiek-bestuurlijke gebruik van de term regio, denk aan de RegioDeals, maar ook de Wmo-regio’s, veiligheidsregio’s. Waar in sommige buitenlanden de provincie de regio is, geldt dat in Nederland mogelijk alleen voor Zeeland en de noordelijke provincies. De uitdaging voor de provincie is dus om de eigen plek te vinden in die logica van de maatschappelijke opgave.
Voor de relatie tussen Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten betekent dat:
Je gaat erover of niet heeft als grote voordeel (als de provincie erover gaat) dat duidelijk is op wie de kaderstelling zich moet richten, namelijk op GS. Hoe diffuser de verdeling van bevoegdheden, taken en middelen, des te ingewikkelder het stellen van kaders. Of het worden tamelijk procedurele kaders – we verwachten dat GS toeziet op de goede samenwerking tussen organisaties X en Y, of het worden indirecte kaders – we verwachten dat GS deze inhoudelijke inbreng levert in het samenwerkingsverband.
Dit geldt dan uiteraard ook voor de controle en verantwoording, in de literatuur wel het probleem van de vele handen genoemd. Als iedereen verantwoordelijk is voor een deel van het vraagstuk, wie kunnen de Staten dan aanspreken als het niet goed gaat (of complimenteren als het wel goed gaat)? Bij procedurele of indirecte kaders is het lastig om achteraf scherp GS te controleren.
Laten we ook de volksvertegenwoordigende rol niet vergeten: inwoners die problemen aan de orde stellen, moeten niet van het kastje van de gemeente naar de muur van de provincie worden gestuurd en weer terug. En dan hebben we het nog over twee bestuurslagen waarbij van een gekozen volksvertegenwoordiging sprake is. Hoe organiseer je dit als “de opgave centraal” leidt tot een charmante en efficiënte bestuurlijke constructie waar echter geen volksvertegenwoordiger te bekennen is?
De tweede uitdaging. In 2011 haalden de drie klassieke middenpartijen VVD, CDA en PvdA bij de Statenverkiezingen samen nog 51% van de stemmen. In 2019 telden deze drie samen op tot 36%. Forum voor Democratie was de grote winnaar, maar had als grootste partij nog geen 15% van de stemmen. Sowieso kennen we bijna geen grote partijen meer. Zorgwekkend is ook het grote verloop van Statenleden. Deels komt dat door de verkiezingsuitslag: partijen groeien snel en raken vier jaar later die zetels net zo snel weer kwijt. Maar er speelt meer: steeds meer Statenleden kiezen ervoor na vier jaar te stoppen en niet voor een nieuwe termijn in aanmerking te komen. Of in de minder vrijwillige variant: partijen vinden vernieuwing zo belangrijk dat je in het nadeel bent als je al ervaring in de Staten hebt opgebouwd. Wat we in hoog tempo kwijtraken is het institutioneel geheugen, is het gezag dat Statenleden over grenzen van partijen en coalitie-oppositie hebben opgebouwd: als zij spreken, dan luister je, want die weten waar ze het over hebben. Ook dit verzwakt de positie van de Staten tegenover het college. Want die gedeputeerde zit er meestal nog niet zo lang, maar daar die kan leunen op een ambtelijke organisatie waar dat geheugen wel aanwezig is.
Na de laatste verkiezingen waren in alle provincies minimaal 12 partijen in de Staten vertegenwoordigd – en daarna volgde nog een hele serie afsplitsingen. Niet alleen zijn er geen echt grote partijen meer, veel partijen zijn ongeveer even groot. De coalities die werden gevormd, bestonden daarom uit tenminste vier partijen, maar vaak ook uit vijf of zelfs zes partijen. Bovendien vertegenwoordigen die coalities vaak maar net iets meer dan de helft van de Statenzetels.
Dit gefragmenteerde politieke landschap en colleges die op een smalle meerderheid in de Staten bogen, bieden een goede aanleiding om opnieuw na te denken over de verhouding PS en GS. Vooral omdat die verhouding te vaak wordt overvleugeld door de verhouding oppositie-coalitie. Met soms als uitkomst dat voorstellen van de oppositiepartijen bijna standaard door de coalitiepartijen worden afgewezen, of dat coalitiepartijen geacht worden tegen de moties en amendementen van de oppositie te stemmen wanneer het college hier een negatief advies over geeft.
In zo’n situatie heb je vooral te maken met een scheidslijn binnen Provinciale Staten: de partijen die het college ondersteunen en de partijen die dat niet doen. Partijen die zichzelf en anderen, soms wel heel krampachtig, vasthouden aan het coalitieakkoord, tegenover partijen die niets met dat akkoord hebben en hoogstens af en toe proberen strategisch in het coalitiefront in te breken. Het gevolg is dat Gedeputeerde Staten achterover kunnen leunen en misschien af en toe (leve de coalitieoverleggen!) moeten proberen alle eigen kikkers in de kruiwagen te houden. Steun van de oppositie is mooi meegenomen en komt ook relatief vaak voor. Ten eerste doordat de tegenstellingen bij provinciale onderwerpen minder groot zijn dan landelijk of lokaal en in de provinciale cultuur minder van ideologische scherpslijperij sprake is. Ten tweede omdat de colleges uit het ‘brede midden’ naar believen wat meer naar links of naar rechts kunnen kijken om steun te verwerven.
Het risico is dat het dualisme ondersneeuwt en de rol van Provinciale Staten als eigenstandig orgaan en niet als verlengstuk van het bestuur in de provincie onder druk komt te staan. Hans Vollaard en ik spreken hierbij over twee mogelijke rolopvattingen van een volksvertegenwoordiging: opdrachtgever of raad van toezicht:
PS als opdrachtgever van GS betekent dat de beleidsagenda en beleidskoers beginnen in PS. De Staten vormen zelf het platform om in gesprek te gaan met stakeholders en creëren een eigen informatiepositie om GS te kunnen sturen en controleren.
PS als raad van toezicht houdt in dat GS de beleidslijnen en financiële kaders bepalen, GS de contacten onderhouden met stakeholders en PS zich voor de kaderstelling en controle vooral baseert op informatie vanuit GS respectievelijk de ambtelijke organisatie.
De ene rolopvatting is niet per se beter of slechter dan de andere. In de praktijk kan ik me bovendien voorstellen dat je een mix van beide hebt, die van de timing, van het onderwerp en allerlei andere contextfactoren afhankelijk is. Bovendien: het opbouwen van een eigen informatiepositie moet niet worden gezien als wantrouwen ten opzichte van GS en moet er ook niet toe leiden dat je als Staten minder alert wordt op de goede informatievoorziening vanuit het college. Maar de rol van opdrachtgever zou wel ertoe kunnen leiden dat je meer als PS gezamenlijk het gesprek voert over wat 1) de belangrijke thema’s voor jouw provincie zijn en 2) welke kant je daarmee op wilt. Het maakt je een meer gelijkwaardige gesprekspartner van het college. Met een sterkere positie zijn PS beter in staat om incidenten van structurele problemen te onderscheiden en kritischer na te denken of het nu ligt aan de kwaliteit van het plan of de kwaliteit van de uitvoering.
Die rol van opdrachtgever geeft ook een natuurlijkere manier om antwoord te geven op de toegenomen vraag naar participatie. Veel participatie heeft, zeker bij een wat abstracte en afstandelijke bestuurslaag als de provincie, nog een sterk aanbodgericht karakter. Wij hebben een plan en willen graag weten wat u daarvan vindt. Die vraag aan inwoners komt vaak aan de late kant en mede daardoor is de ruimte om nog echt iets met het antwoord te doen beperkt. In de ideale situatie zou participatie 1) nieuwe invalshoeken opleveren die in de bestaande politiek-bestuurlijke patronen en netwerken onderbelicht of afwezig zijn en 2) tot meer begrip en betrokkenheid van inwoners leiden, omdat zij door te participeren inzicht krijgen in de voors en tegens en de lastige afwegingen die aan de orde zijn. PS als opdrachtgever biedt het platform om op een zinnig moment zinnige gesprekken te voeren. Zorg trouwens ook dan dat het niet gekunsteld aparte werelden worden, dus ja, GS en ambtenaren mogen daar in principe ook gewoon bij zijn en meedoen.
Aan de ene kant dus de uitdaging om als provincie je plek te vinden en te behouden in een complex meerlagig systeem, waar ‘de opgave centraal staat’. Aan de andere kant de uitdaging om in een verder gefragmenteerd politiek stelsel toch als volksvertegenwoordiging een bepaalde mate van gezamenlijkheid te vinden. Dat vraagt inderdaad samenspel tussen Gedeputeerde Staten en Provinciale Staten, maar dat samenspel kan alleen succesvol zijn vanuit gelijkwaardigheid van beide partijen. Samenspel waarin je weet wat de ander doet en wil. Dat vraagt van beide kanten om over de scheidslijn van coalitie en oppositie heen te stappen.
Nadat Biden het moeizaam tot stand gekomen miljardenplan had ondertekend, twitterde Tom van der Lee enthousiast dat de VS eindelijk een been bijtrekken voor de aanpak van de klimaatcrisis. Het klonk als een compliment, of in elk geval als een uiting van opluchting. Als je erop gaat letten, ga je het horen, maar ik heb het idee dat die metafoor over het bijtrekkende (of bijgetrokken) been steeds vaker wordt gebruikt.
De eerste keer dat het mij opviel was bij Hugo de Jonge, die begin vorig jaar reageerde op de kritiek dat de coronaprikken in Nederland wel heel langzaam op gang kwamen. We bungelden ongeveer onderaan in Europa. Met zijn kenmerkende optimisme zei de minister: “In de komende twee à drie weken gaan we meer wegprikken dan er binnenkomt. Dat betekent dat we met een paar weken bij zijn, we trekken ons been écht bij.” Blijkbaar is er dus ook een verschil tussen voor de vorm halfslachtig je been bijtrekken en écht bijtrekken. Overigens is deze uitdrukking ook prima van toepassing in de nieuwe rol van De Jonge als minister van bouwen, bouwen en nog eens bouwen. Gezien de torenhoge ambities zijn daar nog heel wat benen bij te trekken.
Het ene been moet worden bijgetrokken, maar wat zegt dit eigenlijk over het andere been? De suggestie is immers dat dat been al lekker op weg is, maar zijn counterpart er een beetje achteraan sukkelt. Toen ik op zoek ging naar nieuwsberichten over het bijtrekkende been, kwam ik dan ook eerst verwijzijngen tegen naar skiërs, schaatsers en hordenlopers. Er is een been dat voorop gaat, snelheid maakt, goed beweegt en een been dat niet helemaal lekker wil. Maar in de VS waren beide benen in vier Trumpjaren hard achteruit aan het rennen als het gaat over klimaat. En in Nederland was het over de hele linie hopeloos gesteld met de vaccinaties: hoezo één been bijtrekken?
“De overheid reageert gemakzuchtig en zelfgenoegzaam op het verlangen van de burger naar een veilige samenleving. Het is daarom niet verwonderlijk dat de mensen in toenemende name het vertrouwen in de overheid verliezen. De politiek, de overheid zal op dit punt in hoog tempo haar been moeten bijtrekken. Anders voorspel ik dat de burgerij de politiek de rug zal toekeren, om van ergere zaken maar te zwijgen.”
Voor zover ik kon nagaan, was de Rotterdamse burgemeester Bram Peper in 1992 de eerste politicus die deze vergelijking gebruikte. Zijn waarschuwing is trouwens na dertig jaar onverminderd actueel. Een paar jaar later was het toenmalig premier Kok die het had over de beide benen van de economische ontwikkeling in de Filipijnen. Volgens Kok lag de nadruk te veel op de export en te weinig op investeringen in infrastructuur en onderwijs: “De economische ontwikkeling staat op een been. Het is indrukwekkend wat hier gebeurt. Maar het andere been moet snel bijtrekken, anders onstaan er problemen.” Daarmee is Kok één van de weinigen die de uitdrukking goed en volledig gebruikt.
In de jaren erna zien we weinig bijtrekkende benen meer in de politiek en is het voornamelijk een sportmetafoor, meestal in combinatie met het andere been dat al in de finale staat. Maar in 2014 is het de al eerder genoemde Hugo de Jonge, op dat moment CDA-lijsttrekker bij de gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam die trots is dat het onderwijs in de stad, dat volgens hem jarenlang slecht was, nu echt een been aan het bijtrekken is. Daarna worden er flink wat benen bijgetrokken, in het huidige kabinet bijvoorbeeld door Hoekstra bij de sancties tegen Rusland en door Heijnen bij de vergroening van de leaseauto’s.
Wellicht komt het quasi-daadkrachtig over als je zegt dat je een been bijtrekt, maar eigenlijk is het vooral een erkenning dat je het tot dan toe hebt laten versloffen. Het is veel meer een achterstand inhalen die helemaal niet had moeten ontstaan. Des te pijnlijker wanneer je dat al lang had kunnen doen of heel lang hebt volgehouden dat het allemaal perfect liep. Een beetje zoals de student die wekenlang van bier en zon heeft genoten en zich dan een week lang in de bieb opsluit om zijn paper vijf minuten voor de deadline in te leveren.
Als iemand tegen mij zou zeggen dat ik nu écht een been bijtrek, zou ik dat niet direct als een compliment beschouwen. Het is, kortom, een tamelijk loze en lege uitdrukking, die wat mij betreft snel weer in onbruik mag raken. Tegelijk is die wel kenmerkend voor de inhoudelijke leegte en de schijn van doorpakken en aanpakken van de kabinetten-Rutte, dus ik vrees dat we er nog wel even aan vast zitten.
Eindhoven is al jaren de vijfde stad van Nederland en vooral groot geworden door de industrie, maar supporters van PSV noemen zichzelf nog steeds met trots ‘boeren’. Voor henzelf een geuzennaam, voor tegenstanders uit met name de Randstad een scheldwoord. Zo wordt het toch nog een soort culture war tussen het Brabantse platteland en het stedelijke Holland.
Het is duidelijk dat de protesten van de boeren staan voor een breder onbehagen met de overheid en de Haagse politiek als meest verguisde uiting daarvan. Tegelijkertijd zie je het ongemak waarmee boeren Forumpolitici ontvangen, die nog nooit een koe hebben gemolken of een schop in de hand hebben gehad. En het ongemak van redelijk denkende, welwilende boeren die de protesten door radicale en populistische krachten gekaapt zien worden.
Hoe radicaler en gewelddadiger het protest wordt en hoe meer het zich mengt met bijvoorbeeld antivaxxers en corona-ontkenners, des te minder lijkt het te gaan om het belang van de boer, van de dieren, van het landschap. Des te kleiner ook de kans dat het kabinet geneigd is te luisteren, te bewegen, laat staan de stikstofdoelen en -maatregelen aan te passen.
Een deel van de bevolking zal sympathie blijven houden voor de boeren, al is het op basis van een nostalgisch sentiment van wuivende aren en koeien in de wei, dat weinig meer met de huidige geïndustrialiseerde en grootschalige agrarische sector te maken heeft. Het blokkeren van wegen, in brand steken van hooibalen en ophangen van omgekeerde vlaggen kan lang op vergoelijkend commentaar rekenen. Niet in de laatste plaats van degenen die worden geacht de orde te handhaven.
Maar dat gaat zich een keer tegen de boeren keren en dan houd je alleen nog de steun over van de radicalen en complotdenkers. De LTO heeft dit als geen ander door en doet niet voor niets zo zijn best ook Farmers Defence Force en Agractie aan boord te houden en ze tegelijk in te kapselen door namens die anderen te mogen spreken. Dat kan alleen door het gesprek weer terug te brengen op het (vermeende) economisch belang van de agrarische sector en de noodzaak van verregaande overheidssteun om een ander economisch model mogelijk te maken.
Terug naar de boer als hoeder van het landschap, als (verantwoord) producent, op een manier die toekomstgericht is. De verleiding van radicaal protest, anti-overheidsdenken en het conflict stad-platteland of alles wat je erbij zou kunnen halen weerstaan. Laat de boer als onderdeel van de cultuurstrijd dan maar over aan de voetbalsupporters.
In december vorig jaar sloten de Tweede Kamerfracties van GroenLinks en PvdA (toen nog onder leiding van Ploumen) een progressief oppositieakkoord. Hierin stonden vijftien ambities die de twee partijen voor elkaar wilden krijgen en waarop zij het kabinetsbeleid wilden gaan beoordelen. De belangrijkste boodschap was, net als tijdens de kabinetsformatie, dat PvdA en GroenLinks voortaan als één blok samen gingen optrekken.
Dit progressief oppositieakkoord is de toetssteen waaraan we het regeringsbeleid beoordelen en de agenda waar wij de komende jaren aan bouwen. Hiermee bundelen we onze macht en laten wij ons niet uit elkaar spelen: Het kabinet kan over deze doelstellingen zaken doen met ons beide, of niet. Niet als het blijft bij een onsje meer of minder, niet over de groei van het BBP, maar over het vergroten van de brede welvaart voor Nederland.
Eén maand en één dag geleden koos het congres van de PvdA in ruime meerderheid voor een fractiefusie met GroenLinks in de Eerste Kamer. De leden van GroenLinks deden dat in een referendum met een nog grotere meerderheid eveneens. Jesse Klaver noemde het de “grote doorbraak voor linkse samenwerking waar we al zo lang op wachten” en Esther-Mirjam Sent kondigde aan een “linkse vuist [te gaan] maken in de Eerste Kamer tegen dit rechtse kabinet.”
Toegegeven, in die vijftien ambities was niks over CETA opgenomen, alleen de doelstelling dat de Europese Unie in 2030 koploper moet zjin in groene banen, eerlijke handel en faire belastingen. Bovendien: tot aan de verkiezingen van 2023 zijn er nog twee afzonderlijke fracties in de Eerste Kamer en kan het dus voorkomen dat de ene fractie (PvdA) voor stemt en de andere fractie (GroenLinks) tegen. Tot slot maakt de Eerste Kamer zijn eigen afwegingen en hoef je als fractie niet hetzelfde te stemmen als je partijgenoten uit de Tweede Kamer.
Het is wat te zwaar om de hele toekomst van de linkse samenwerking op te hangen aan de stemming over CETA, al hebben de voorstanders van deze fractiefusie het er met hun grote woorden wel een beetje naar gemaakt. Zo’n linkse vuist mept nou eenmaal niet zo hard als je een paar vingers mist. Het zegt uiteindelijk niet zo veel dat je op heel veel onderwerpen hetzelfde stemt, als de stemmen tegenover elkaar staan op een cruciaal thema als internationale handel. Zeker nu deze voorstem van de PvdA het verschil maakte tussen het aannemen of verwerpen van CETA.
Het maakt me vooral nieuwsgierig hoe dat in die nieuwe gezamenlijke fractie zou zijn gegaan. Veel hangt ervan af welke afspraken aan het begin zijn gemaakt: wordt er, zoals in de meeste fracties, gestreefd naar unanimiteit of zijn er bij voorbaat vrije kwesties? Maakt het uit of de Tweede Kamerfracties hetzelfde of verschillend hebben gestemd? Bij CETA had ik me dan kunnen voorstellen dat het grotere GroenLinks-deel in de fractie het PvdA-deel had kunnen overtuigen als gehele fractie tegen te stemmen. Maar misschien net zo waarschijnlijk is dat het PvdA-deel dan anders had gestemd dan het GroenLinks-deel.
Mocht dat laatste scenario zich bij meer onderwerpen gaan voordoen, dan is dat goed nieuws voor de coalitie en slecht nieuws voor de linkse samenwerking. Dan is immers de impliciete claim dat de hele gezamenlijke senaatsfractie de voorstellen zal steunen waarop de coalitie aan de wensen van de Tweede Kamerfracties van PvdA en GroenLinks tegemoet is gekomen, veel minder geloofwaardig. En andersom mag de coalitie dan nog speculeren op steun vanuit een deel van die gezamenlijke fractie, ook wanneer PvdA of GroenLinks, of allebei, tegen hebben gestemd in de Tweede Kamer. Het risico van tegen elkaar uitspelen ligt dan weer ouderwets op de loer.
Het is al jaren niks met de linkse samenwerking omdat er te veel wordt gepraat – en dan meestal niet met, maar over elkaar – en te weinig wordt gedaan. Om die reden is het voorstel om PvdA en GroenLinks na de senaatsverkiezingen van 2023 één fractie te laten vormen toe te juichen. Eindelijk gebeurt er wat, eindelijk een beetje pragmatisch. Genoeg kopjes thee en koffie, genoeg gezamenlijke bijeenkomsten met twee (of drie) zichtbaar ongemakkelijke partijleiders op een podium, genoeg loze woorden over het belang van samenwerking.
Bovendien: stel, het bevalt niet en het voorbeeld krijgt geen navolging, dan is er ook geen man overboord. Dan gaan GroenLinks en PvdA weer elk huns weegs voor de Tweede Kamer, gemeenteraad, Europees Parlement, etc. In elk geval hebben we het dan geprobeerd. In elk geval hebben we dan een antwoord op de vraag of deze samenwerking kiezers wegjaagt of aantrekt en of een gezamenlijke fractie echt dat strategische voordeel biedt ten opzichte van de rechtse partijen en het kabinet.
Sommigen zullen zeggen dat dit voorstel nog niet ver genoeg gaat. Doe dan meteen een gezamenlijke lijst, dat biedt immers voordeel bij de verdeling van de restzetels in de Eerste Kamer. Als het verleden iets heeft geleerd, is het wel dat GroenLinks niet zo bedreven is in het handig organiseren van de stemmen om bij de senaatsverkiezingen een extra zetel binnen te halen. Of ga nog verder: niet alleen met de PvdA, maar ook met de SP, met Bij1, met de Partij voor de Dieren. Dan heb je pas een blok!
Toch zit dit voorstel me niet lekker. Dat heeft allereerst te maken met de willekeur om te kiezen voor een fusie van fracties in de Eerste Kamer. Als toevallig de Europese verkiezingen als eerste aan de beurt waren, hadden we dan daar voor een gezamenlijke fractie gekozen? (Nog los van het feit dat dat lastig is omdat PvdA en GroenLinks niet bij dezelfde Europese partijgroep zitten) Het wordt daarmee een losse en toevallige ingreep, die de situatie op alle andere plekken waar GroenLinks en PvdA zijn vertegenwoordigd onveranderd laat. Immers, geen streven naar gezamenlijke lijsten of fracties bij de Statenverkiezingen die aan de basis liggen van de verkiezingen voor de Eerste Kamer.
Het tweede bezwaar, gerelateerd aan het eerste punt, heeft te maken met de manier waarop de Eerste Kamer ingezet wordt als middel om een probleem elders op te lossen. Het lukte PvdA en GroenLinks als combinatie niet om een plek aan tafel te krijgen bij de coalitieonderhandelingen. Het kabinet heeft voldoende mogelijkheden om meerderheden te krijgen waar PvdA en GroenLinks niet voor nodig zijn. En nu moet de schaduw van een grote fractie in de Eerste Kamer die Rutte-IV aan een meerderheid kan helpen, de strategische positie van het groen-rode blok in de Tweede Kamer versterken? Hoe zat het ook alweer met de eigen afwegingen die Eerste en Tweede Kamerleden kunnen maken? Dat je niet in de achterkamers en wandelgangen van de Tweede Kamer aan het kabinet kunt beloven dat de voorstem van de Eerste Kamerleden zeker is?
Mocht het PvdA en GroenLinks in Den Haag menens zijn, dan is de meest logische stap een gezamenlijke fractie te vormen in de Tweede Kamer. Horen we niet steeds hoe groot de inhoudelijke overeenkomsten zijn? Zien we niet regelmatig gezamenlijke voorstellen voorbij komen? Voeren Kamerleden niet steeds vaker mede namens de ander het woord? Voeg dan de daad bij het woord. Dit keer niet afgedwongen door rechtse partijen die liever met één partij zaken doen, dan met twee. Doe het op de plek waar het er echt toe doet, daar waar het primaat van de politiek en van de inhoudelijke koers ligt. Met als bijkomend voordeel dat er eindelijk iets anders in de Kamer gebeurt dan verdere versplintering en polarisering. Tegen dat voorstel zou ik in een referendum meteen ja zeggen.
